Dodenherdenking 4 mei in Chaam

Op 4 mei herdachten we in Nederland alle slachtoffers van oorlog en geweld. Dit jaar luisterden we naar lezingen, muziek en zang, waren we 2 minuten stil en legden we kransen bij het monument. Burgemeester Lieke Schuitmaker benadrukte in haar toespraak het belang van het doorgeven van het herdenken aan volgende generaties. En het voorrecht om in vrijheid te leven.

Toespraak burgemeester Lieke Schuitmaker

Beste aanwezigen,

Vandaag staan we stil en zijn we ook letterlijk even stil, denken we aan al die dapperen: militair, burger, verzetsstrijder, of aan iedereen die zich op wat voor manier dan ook, 80 jaar geleden, hebben ingezet voor onze vrede, onze vrijheid en onze veiligheid. Die woorden, het zijn de woorden die we elk jaar op 4 mei centraal stellen. En met reden. 

We vinden ze vanzelfsprekend maar we mogen nooit vergeten dat het ook anders kan. Dat de wereld van 80 jaar geleden echt anders was dan de wereld van nu. 80 jaar geleden hadden de woorden vrede en vrijheid een lading, een betekenis, een beleving die we ons nu nauwelijks meer voor kunnen stellen. Ons land kwam toen van heel ver, uit een donkere oorlog die diepe sporen in onze Nederlandse samenleving had achtergelaten. Vrede en vrijheid brachten licht, en veiligheid. 

Maar hoe geven we ook nu echt betekenis aan vrede en vrijheid ? Als we ons niet realiseren wat woorden echt betekenen, blijven het lege hulzen. 

In de weken voorafgaand aan deze datum houdt dit me dan ook altijd al bezig. Want ondanks dat we 80 jaar verder zijn, betekenen, zonder dat we het misschien elke dag merken, vrede en vrijheid nog steeds heel veel in ons dagelijks leven. Maar hoe brengen we dat over, hoe verbinden we onze geschiedenis, de wereld van toen, met de wereld van nu?

Onlangs sprak ik Annemiek Visser, een van onze medewerkers op het gemeentehuis. Zij adviseert ons op het gebied van ons personeel. Bij toeval kwam ik er achter dat ze ook bij een bijzonder stuk geschiedenis betrokken is. Zij vertelde me over Nikodem Kazuś. Geboren in 1911, vlak bij Poznan in een boerenfamilie, als jongste van 7 kinderen.

Nikodem was 28 toen de Duitsers zijn land binnenvielen en de oorlog voor hem begon. In de vaste overtuiging dat hij door zich bij het leger aan te sluiten de Duitsers kon verslaan, verliet hij zijn land om zich bij de geallieerden te voegen. Hij vluchtte via Roemenie, Joegoslavie, Frankrijk, en kwam uiteindelijk in Schotland terecht, waar de eerste Poolse pantserdivisie van generaal Maczek werd opgericht.

In augustus 1944 stak de pantserdivisie over naar de Franse kust van Normandië, waar Nikodem onderdeel werd van de grote geallieerde invasie. Dat bracht hem onder andere naar onze streken, naar Baarle-Nassau en Alphen, waar hij met zijn regiment de Duitsers verdreef. Hier is hij ook gewond geraakt door granaatscherven. Tot aan zijn dood heeft hij die scherven in zijn hoofd gehad, het bleek onmogelijk ze te verwijderen. 

De Poolse soldaten stootten in het najaar van 1944 door tot aan de rand van Noord-Brabant, waar de bevrijdingsgolf tegen de grote rivieren stopte in november 1944. Nikodem werd ingekwartierd bij een gezin in Teteringen. Waar hij Anna Maria, de dochter des huizes tegen het lijf liep.  

Net zoals heel veel Poolse soldaten keerde ook Nikodem niet terug naar Polen, naar zijn vaderland, na de oorlog. Los van wat de liefde, Anna Maria, misschien bracht…. Als Poolse soldaat was je voor het inmiddels door het communistische Rusland gedomineerde Polen erg verdacht. En omdat je je land had verlaten was je een landverrader. Als je überhaupt al terug kon, omdat de rigoureus verschoven landsgrenzen er ook vaak voor zorgden dat Poolse soldaten niet eens meer een vaderland of een bruikbaar paspoort hadden. 

Net als veel Poolse soldaten werd het zijn lot om een bestaan op te bouwen in een land dat niet het zijne was. In een nieuwe wereld die hij nooit helemaal zou doorgronden. Waar gelijke kansen op de arbeidsmarkt met alle goede wil van de wereld toch vooral theoretisch bleven. Waar in eerste instantie de enorme waardering voor de Poolse inspanningen in de oorlog nog heel duidelijk waren maar die toch steeds meer wegebde  Waar, toen hij de Nederlandse nationaliteit kreeg, ze bij de burgerlijke stand zijn achternaam moesten aanpassen omdat de Nederlandse typemachines niet de juiste tekens op het toetsenbord hadden staan. Het streepje op de s sneuvelde, wat feitelijk zijn naam en op een bepaalde manier zijn identiteit veranderde. 

Nikodem heeft zijn ouders nooit meer teruggezien, en is pas in 1958 voor het eerst weer teruggegaan naar Polen om zijn overgebleven familie te bezoeken. 

Annemiek Visser, zij is zijn dochter en is hier aanwezig vanavond, vertelde dat haar vader altijd heen en weer werd getrokken tussen zijn twee werelden, zijn oude vaderland en zijn nieuwe realiteit. De heimwee, de onbereikbaarheid van communistisch Polen, de zucht en het verlangen naar het vertrouwde, naar zijn wortels, naar een vaderland, hebben hem nooit helemaal losgelaten. 

Annemiek heeft dat ook altijd heel sterk aan hem gemerkt. Zij vertelt ook dat dat haar getekend heeft. Dat dat verlangen om werelden bij elkaar te brengen, om mensen te verbinden, voor haar heel belangrijk is. Zij heeft ervoor gestreden het streepje op de s weer terug te krijgen in haar meisjesnaam. Dat lukte, Kazus werd weer Kazuś, waarmee ze de wereld van haar vader weer een beetje dichterbij bracht. Hoe waardevol is het dan ook dat ik hier vanavond het verhaal van haar en haar vader mag vertellen.  

Want het leitmotiv in hun leven, het bij elkaar brengen van werelden, is ook waarvoor we hier vanavond staan. 

We knopen onze oude wereld, onze geschiedenis aan het heden en bouwen een brug naar de toekomst. We verbinden werelden. Werelden gemeten in tijd, 80 jaar later. Werelden verpakt in culturen van verschillende landen. Een wereld van oorlog zoals we die zelfs nu soms indringend dichtbij zien komen, leggen we naast onze wereld zoals wij die nu willen koesteren en behouden.

En over het verbinden van werelden gesproken…

De loopgroepen uit Chaam, en dit jaar ook Alphen en Galder gaan zo op pad om het bevrijdingsvuur op te halen uit Wageningen en naar ons toe te brengen. We houden het vuurtje letterlijk brandend, we verbinden de stad waar de vrede werd getekend, in Hotel de Wereld, hoe toepasselijk, met onze dorpen. Ik sluit me zoals voorgaande jaren opnieuw heel graag bij hen aan. Morgenochtend staan we hier dus weer en brengen we het vuur om Bevrijdingsdag in te luiden. Maak er dan een mooie Bevrijdingsdag van. 

Dank u wel.

Lieke Schuitmaker

Burgemeester Alphen-Chaam